Selçuklu hükümdarı Alparslan Anadolu’yu Türkleştirmek için gönderdiği akıncı komutanlara ele geçirdikleri bölgelerde hakimiyet kurma hakkı tanıdı. Bu dönemde kurulan beyliklerin birçoğu da Alparslan tarafından gönderilen Türkmen beylerince kurulmuştur. Fakat kurulan bu beyliklerden biri olan ve devletleşen Anadolu Selçuklu devleti bu beyliklerle zaman zaman mücadeleler yaşamış ve Anadolu’daki Türk birliğini inşa edebilmek için bazı beyliklerinde topraklarını ele geçirmiştir. Birinci Dönem Anadolu Beylikleri’nden olan Ahlatşahlar (Sökmenliler) Beyliği, Artuklular, Danişmentliler ve Saltukluklar devrin en güçlü beylikleri oldukları için bahsi geçen beylikler hakkında kısaca bilgi vermek isteriz.

12. yüzyılın başlarına gelindiğinde merkezi Ahlat olarak kurulan Ahlatşahlar Beyliği; tarihte Sökmenliler, Ahlatşahlar ve Ermenşahlar olarak da bilinmektedir. Beylik, Selçuklu Sultanı Alparslan’ın yeğeni olan Selçuklu (Azerbaycan) Gemi Valisi İsmail İl Arslan’ın öğrencisi olan Sökmen El Kutbi, tarafından 1110 yılında kurulmuştur. Ahlatşahlar Beyliği, tecrübesiz çocukluk çağını katmazsak 57 yıllık hükümdarlığı boyunca en parlak devrini II. Sökmen Bey zamanında yaşamıştır.

Daha sonra beyliğin hükümdarlık vasıflarının giderek yok olmasıyla beylik başka bir beyliğin hükümdarlığı altına girmek istemiş ve yapılan davet üzerine Silvan Eyyubi Hükümdarı olan Necmeddin Eyyubi 1207 senesinde Beyliğin kalbi olan Ahlat’ı teslim alarak Ahlatşahlar (Sökmenliler) devletine son vermiştir.

Oğuz komutanlarından biri olan Artuk Bey’in oğullarınca kurulan beylik, Anadolu’nun güneydoğusundaki Hasankeyf (Hısn Keyfa), Mardin, Harput yöresinde 1102 yılında üç ayrı beylik şeklinde kurulmuştur. Çevrelerinde kurulan birçok beylikle mücadele eden Artuklular özellikle Eyyubilerle çetin mücadelelere girişmişlerdir. Eyyubilerin hakimiyetine giren beylik zamanla daha da pasifleşince 1232 yılında Hısn Keyfa Artuklularının hakimiyetine Eyyubiler tarafından son verilmiştir.

Mardin Artukluları’nın (1108-1409) kurucusu Artuk Bey’in oğlu Necmeddin İlgazi’dir. Hısn Keyfa Artuklularının kurucusu olan kardeşi Sökmen’in oğlundan Mardin’i alan İlgazi, 1108 yılında bağımsızlığını ilan ederek Mardin Artuklularını kurdu. Böyle Hısn Keyfa Artukluları sınırında yer alan Mardin ve yöresinde ayrı bir beylik hüküm sürmeye başladı. 118 yılında Diyarbakır’ı topraklarına katarak beyliğin başkenti yapan Necmeddin İlgazi, ertesi yıl Halep dolaylarında Haçlıları bozguna uğrattı. Daha sonra gerileme devrini yaşayan beylik Harzemşahların ve Anadolu Selçuklularının kontrolüne girerek 200 yıl daha himaye edilen beylik 1409 yılında Karakoyunlular tarafından yıkıldı. Harput Artukluları (1185-1234) merkezi Harput olmak üzere çevresinde kuruldu. Anadolu Selçuklu Devleti tarafından hakimiyetine son verilen beylik 50 yıl boyunca Harput yöresinde hüküm sürmüştür. Mimari eserleriyle dikkat çeken Harput Artukloğullarının Mardin, Diyarbakır, Silvan ve Hasankeyf’e yaptırdıkları cami, medrese ve köprüler hale hazırda günümüzde bile estetik değerini korumaktadır.

1071 Malazgirt zaferinden sonra Anadolu içlerine ilerleyen beylik, danişment Gazi olarak bilinen Ahmed Gazi tarafından kurulmuştur.

İlk ilerleme bölgelerinde bulunan Amasya, Tokat, Sivas, Niksar, Malatya ve Yozgat’ı ele geçiren beyliğin başına 1105 yılında Ahmed Gazi’nin ölümünden sonra oğlu Emir Gazi geçmiştir. Ankara ve Kayseri’yi ele geçiren Emir Gazi I. Kılıçarslan’ın ölümünde sonra yaşanan taht kavgasında damadı I. Mesud’u destekledi. Damadının hükümdar olmasını sağlayan danişmentliler uzun bir süre Anadolu Selçukluları siyasetine yön vermeyi başardılar. Fakat 1142 yılında Melik Muhammed’in ölümünde sonra saltanat kavgasına tutuşan halefler tarafından devlet ihmal edildi ve beylik zayıflamaya başladı.

Saltanat haleflerinden olan Nizameddin Yağıbasan Sivas’ta, Zünnun Kayseri’de ve Aynüddevle ise Elbistan’da bağımsızlıklarını ilan etiller. Danişmentlilerin bu zayıflığından faydalanmak isteyen Anadolu Selçuklu Hükümdarı II. Kılıçarslan, öncelikle beyliği yavaş yavaş parçalamış ve ardından 1175 yılında Malatya’yı ele geçirerek beyliğe son vermiştir.

Danişmentliler hakimiyet kurdukları Tokat, Malatya, Sivas ve Kayseri vilayetlerini zenginleştirmek için gayret göstermiştir. Danişment Gazi’nin kahramanlıklarının anlatıldığı “Danişmentname” destanını Türk kültür mirasına kazandırmaları ve Anadolu’daki hakim oldukları toprakları Türkleştirme ve İslamlaştırma çabaları Danişmentlilerin yaşadıkları dönemde iz bırakmasını sağlayan başlıca özelliklerindendir.

Bahsi geçen Anadolu Beyliği, Alparslan’ın komutanlarından olan Emir Saltuk’un ele geçirdiği Erzurum ve çevresinde kurduğu hakimiyet alanıdır. Daha sonra Anadolu Selçuklu Devleti’nin kurucusu olan Kutalmışoğlu Süleyman Şah’ın yaptığı seferlere katılan Emir Saltuk’un oğlu Ebu’l Kasım, 1902 yılında bağımsızlıklarını ilan eden Saltuklular, Anadolu’nun kuzeydoğusunda yer alan Kars, Bayburt, Oltu, Tortum, İspir ve Tercan yöresine egemen oldular. Merkezi Trabzon olarak kurulan beylik, Trabzon İmparatorluğuna ve Gürcülere karşı bulundukları toprakları savunmuşlardır. Gürcülerle girişilen amansız mücadeleler sonucunda 1153 yılında Saltuklu Hükümdarı II. Saltuk Gürcülere esir düştü. Bu olaydan sonra itibar kaybeden ve moralleri bozulan Saltuklular Doğu Anadolu’da Gürcülere karşı bir karşı saldırı yapamadılar. Saltuklular döneminde camiler, kaleler ve kümbetler inşa ettirerek geliştirdikleri Erzurum aynı zamanda komşu ülkelerden gelen tüccarlarında uğrak yeri olmuştu.

İzmir’de kurulan beylik Türk tarihinde ilk denizcilik çalışmalarını yapmıştır. İlk kurulan beylikler içinde en kısa ömürlü olan beyliktir ve Türk tarihinin ilk denizci beyliğidir.          

1)- Ahlatşahlar-Ahlat (1100-1207)

2)- Artuklular-Mardin, Amit, Harput (1102-1408)

3)- Danişmendliler-Sivas, Malatya (1071-1177)

4)- Mengücekliler-Erzincan (1080-1277)

5)- Saltuklular-Erzurum (1080-1201)

6)- Dilmaçoğulları-Bitlis, Erzen (1085-1192)

7)- İnaloğulları-Amid (Diyarbakır), (1098-1183)

Selçuklu Hükümdarı olan Alparslan en iyi komutanlarını Anadolu’yu fetih için görevlendirmiştir. Bu komutanlardan biri olan Kutalmışoğlu Süleyman Şah Anadolu Selçuklu devletini kurarak Türkmen beyleri ve aşiretleri Bizans ve Kilikya sınırlarına yerleştirmiştir. Bu bölgeleri Türkleştirmek ve bu Hıristiyan devletleri kontrol altında tutmaya çalışan Anadolu Selçukluları, 1243 Kösedağ Savaşı’nda Moğollara yenilince emri altındaki bütün uç beylikleri ve aşiretler bağımsızlıklarını ilan etmeye başladılar. Moğolların bir kolu olan İlhanlılar’ın hakimiyetine giren Anadolu’da ki Türk Birliği böylece bozulmuş olur. Bu beyliklerden biri olan Osmanlı Beyliği, zamanla kurulan beyliklerin çoğunu hakimiyeti altına alarak büyük bir devlet haline geldi. 

Aydınoğulları, Aydınoğlu Mehmed Bey tarafından 1308’de Aydın ve çevresinde kurulmuştur. Önceleri Germiyanoğullarına bağlı olarak kurulan beylik daha sonra Bizans’tan Birgi’yi alıp burayı başkent yapmalarıyla bağımsızlıklarını ilan ettiler. Ödemiş, Sultanhisar ve İzmir’i ele geçiren Aydınoğulları Ayasuluğ’da (Selçuk) Aydınoğullarının ilk donanmasını kurdu. Devletin kurucusu olan Mehmed Bey’in 1334 yılında vefatından sonra beyliğin başına Umur Bey geçmiştir. Beyliğin hükümdarı olan Umur Bey Selçuk ve İzmir’de tersaneler kurdurdu. Sakız, Bozcaada, Eğriboz, Mora ve Rumeli kıyılarına akınlar düzenledi. Umur Bey’in Alaşehir’i ele geçirmesinin ardından Venedik, Ceneviz, Rodos Şövalyeleri ve Kıbrıs Krallığı birleşerek bir donanma oluşturdular. Aydınoğulları’na karşı koymak için kurulan Birleşik Haçlı donanması İzmir’i ele geçirerek (1344) beyliğin donanmasını kaybetti. Aydınoğulları Umur Bey’in 1348 yılında vefatından sonra eski gücünü yitirmeye başladı. Denizden Haçlılar, karadan da Osmanlılara karşı koyamadı. İsa Bey, beyliğin yıkılması yerine beylik toprakalrını 1390 yılında Yıldırım Bayezid’e bıraktı. Yıldırım Bayezid’in 1402 yılında Ankara Savaşı’nda yenilmesinin ardından Timur beyliğe eski topraklarını geri verdi. Beyliği ele geçiren İzmiroğlu Cüneyd Bey, Osmanlı Devleti aleyhinde bir sıra çalışmalara katıldı. Aydınoğulları Beyliğine 1426 yılında II. Murad tarafından son verildi ve beyliğin toprakları Osmanlı Devleti’nin kontrolüne girdi.

Orta Anadolu’daki Eretna Beyliği’nin kadısı ve sonra da veziri olan Kadı Burhaneddin, Eretne Beyliği’nin Hükümdarı olan II. Mehmed Bey vefat ettikten sonra 1381 yılında Sivas’ta bağımsızlığını ilan etmişti. Beyliğin asıl topraklarını oluşturan Kayseri ve Sivas’a daha sonraları Samsun ve Erzincan’ı da katmıştı. Güçlü bir beylik kuran Kadı Burhaneddin Orta Anadolu’da Osmanlılar, Memlükler ve Karamanoğullarına karşı çetin bir hakimiyet mücadelesi verdi. 1398 yılında Akkoyunlu Devleti’yle savaşırken şahadete ulaşan Kadı Burhaneddin’in vefatıyla beylik son buldu. Aynı zamanda şair ve bilgin olan Kadı Burhaneddin’in İslam bilimleri konusunda kaleme aldığı kitaplarının yanı sıra şiirlerinin de bulunduğu ve 1980 yılında oluşturduğu Divan’ı da vardır.

Karaman Bey tarafından Konya ve Karaman’da kuruldu. Güçlü bir beyliktir. Anadolu’da ilk defa Türkçe’yi resmi dil olarak kullandılar. Osmanlı Devleti ile mücadele eden beylik, 1487 yılında tamamen Osmanlı hakimiyetine girdi. Karamanoğulları, Osmanlının Anadolu’da oluşturmaya çalıştığı Türk Birliğinin en çok zorlaştıran beyliktir.

Karesi Bey tarafından kurulan beylik, Balıkesir ve Çanakkale’de hakimiyet kurdu. Orhan Bey zamanında Osmanlı’ya katılan beylik, böylece Osmanlı Devleti’ne önemli devlet adamları (Hacı İlbeyi, Evranusoğlu, Ece Halil) kazandırdı. Karesi donanması Osmanlı donanmasının temellerini oluşturmaktadır.

Yakup Bey tarafından kurulan beylik, Kütahya’da kuruldu ve II. Murad zamanında Osmanlı Devleti’ne katıldı (1429). Osmanlı’ya hem çeyiz hem de miras yoluyla topraklarını devretmiştir.

Şemseddin Yaman Candar tarafından kurulan beylik, Fatih Sultan Mehmet zamanında hakimiyetini Osmanlı Devleti’nin hakimiyetine girmiştir (1461).

Dündar bey tarafından Isparta, Eğirdir’de kurulan beylik, II. Murad döneminde Osmanlı topraklarına katılmıştır (1423). Toprakları Osmanlı tarafından 80.000 altın karşılığı satın alındı.

Menteşe Bey tarafından Muğla’da kurulan beylik, II. Murad zamanında Osmanlı topraklarına katılmıştır (1424).

Beyliğin kurucusu Zeyneddin Karaca Bey olan beylik Maraş-Elbistan çevresinde kurulmuştur. Memlükler ve Osmanlı arasında bulunan Dulkadiroğulları beyliği kendi topraklarına katmak istemişlerdir. Dulkadiroğulları 1515 yılında Yavuz Sultan Selim tarafından Turnadağı savaşıyla Osmanlı topraklarına katılmıştır.

Saruhan Bey tarafından Manisa’da kurulan beylik güçlü bir donanma kurarak Ege adalarına hakimiyet kurmuşlardır. I. Mehmet (Çelebi Mehmet) tarafından hakimiyetlerine son verilmiştir.

Ramazan Bey tarafından Adana ve çevresinde kurulan beylik Yavuz Sultan Selim döneminde Osmanlı Devleti’ne bağlanmıştır. Memlükler ve Osmanlılar arasında bulunan Ramazanoğulları ve Dulkadiroğulları bu iki devlet arasında sürekli paylaşılmaya çalışılmıştır.

Osmanoğulları Oğuzların Kayı Boyu’na mensuptur. Osman Bey tarafından Söğüt ve Domaniç çevresinde kurulan Osmanoğulları Beyliği kısa bir sürede hızla büyüyerek dünyanın en güçlü devletlerinden biri haline gelmiştir.

1)- Aydınoğulları-Birgi (1299-1403)

2)- Candaroğulları-Kastamonu, Sinop (1291-1461)

3)- Dulkadiroğulları-Elbistan, Maraş (1339-1521)

4)- Eretna Beyliği-Kayseri (1335-1381)

5)- Eşrefoğulları-Beyşehir (1288-1326)

6)- Germiyanoğulları-Kütahya (1300-1429)

7)- Hamidoğulları-Bolu, Eğridir, Antalya (1300-1392)

8)- Çobanoğulları-Kastamonu (1203-1320)

9)- İnançoğulları-Ladik, Denizli (1277-1368)

10)- Karamanoğulları-karaman (1256-1483)

11)- Karesioğlulları-Balıkesir (1300-1336)

12)- Menteşeoğulları-Balat, Beçin (1300-1425)

13)- Osmanoğulları-Bilecik, Bursa (1299-1922)

14)- Ramazanoğulları-Adana (1378-1608)

15)- Sahib Ataoğulları-Afyonkarahisar (1285-1349)

16)- Saruhanoğulları-Manisa (1302-1410)

17)- Taceddinoğulları-Niksar (1348-1428)

18)- Alaiye Beyliği-Sivas (1381-1398)

19)- Pervaneoğulları-Sinop (1277-1322)

Anadolu’ya yerleşen Türkler önceleri kara devleti özelliğine sahiptiler. Fetih siyaseti denizlere doğru yayılınca denizciliğe de ilgi duymaya başladılar. Türklerin ilk denizcilik çalışmaları Çaka Bey tarafından başlatılmıştır. Çaka Bey, 1081 yılında İzmir’i Bizanslılardan almış ve burada bir beylik kurmuştu. Çaka beyin ilk Türk donanmasını kurduğu tarih olan 1081 yılında Deniz Kuvvetleri Komutanlığımızın kuruluş tarihi olarak kabul edilmektedir. 

Anadolu beyliklerinin kurucuları bölgelerde hakimiyet kuran yöresel aşiretlerdir. Anadolu Selçukluları bu aşiretleri özellikle Bizans hakimiyetini kırmak için Bizans sınırına yerleştirerek, bu topluluklara yerleştikleri toprakları İkta (tımar) olarak vermiş ve buraların Türkleşmesi’ni sağlayarak üretimin devamlılığını da sağlamışlardır.

Aşiretlerle Anadolu Selçuklu Sultanı arasında yapılan antlaşmaya göre aşiretler kendilerine verilen toprakları ekip biçerek yaşamlarını idame ettirir ve karşılık olarak ise savaş zamanında devlete asker gönderirlerdi. Bölgelere yerleştirilen aşiret beyleri sadece toprağı işleme hakkına sahip olmakta; toprakların gerçek mülkiyeti Selçuklu sultanına aitti. Anadolu Selçuklu hakimiyetinde bulunan ve sistemin işleyişi öğrenen beylikler devletin yıkılmasından sonra bağımsızlıklarını kazanmalarına rağmen Anadolu Selçuklu Devletini devlet yapısı ve yönetim şeklini örnek almışlardır.

Anadolu beyliklerinde beyliğin hakimiyeti “Ulu Bey” adı verilen hanedanın en yaşlı ve tecrübeli kişisinin elindedir. Ulu Bey merkezde oturur ve hakimiyeti altındaki vilayetlerde ise oğulları Ulu Bey’e vekillik ederdi. Beyliğin önemli kararlarının alındığı ve geleneksel Türk töresi kurulu olan “Divan” ise yönetimin adeta beyniydi. Vilayetlerde hakimiyet kuran hükümdar vekillerinin yanı sıra vilayetin yönetimi Valilerin elindeydi; ayrıca hukuki anlaşmazlıkların ve davaların çözümünü kadılar, askerlik ile güvenlik işlerini ise subaşılar yürütürdü ve devletin parası (sikke) Ulu Bey adına basılırdı.

Anadolu beyliklerinde ordu yönetimi ise Ulu Bey komutasındaki yaya ve süvari birlikleri, tımar verilmiş olan beylerin yetiştirdiği askerler ve çeri denen aşiret atlılarından oluşan akıncı birliklerinden oluşurdu. Beylikler döneminde muharebede ok, yay, kılıç, kargı, hançer, balta, gürz ve mancınık kullanırlardı. Ayrıca savaş sırasında ordu düzeni Merkez birlikler, Sağ ve Sol kanat olarak ayrılırdı. Merkezi Ulu Bey komuta ederken sağ ve sol birlikleri hükümdarın oğulları ya da kardeşleri yönetirdi.

Beyliklerin yönetiminde bulunan topraklar ikta, vakıf ve mülk topraklarından oluşmaktaydı. Beyliklerin yönetim şekli gereği bu toprakların bir kısmı asker ihtiyacı için tımar olarak komutanlara verilirken bir kısmı da sosyal hizmetlerin yürütülmesi için vakıflara verilir. Toprakları üzerinde bulunan devletin kontrolü altında yaşayan köylüler, toprağı işleyerek geçimleri sağlarlar ve belli bir miktarda vergiyi de kullanım hakkına sahip oldukları toprak sahiplerine ya da vakfa verirlerdi. Köylüler ekip biçmekle yükümlü oldukları bu toprakları bırakarak başka yere gidemezlerdi. Fakat kasabalarda yaşanan halka köylülere oranla daha özgür ve refah içindeydi, çeşitli zanaat gruplarında çalışan kasaba halkı “Ahi” adı verilen esnaf örgütlenmesiyle birlik kurmuşlardı.

Verimli toprakları üzerinde kurulan beyliklerin ekonomik gelirlerinin temelini tarım oluşturuyordu. Toprak ve iklim şartlarına bağlı olarak tahıl, meyve ve pamuk gibi ürünler yetiştiriyordu. Havancılığın yanı sıra dokumacılıkta da ilerleyen beylikler, dokunan halı ve kilimleri dış pazarlarda da satıyorlardı. Deniz ticaretinde de gelişen beylikler, Karadeniz kıyısındaki Sinop, Trabzon ve Samsun, Ege’deki Foça, İzmir, Selçuk, ve Balat ile Akdeniz’deki Antalya ve Yumurtalık, iç ve dış ticaretin en önemli liman kentleriydi. Kayseri ve Konya, kervan yollarının üzerinde bulunan önemli merkezlerden biri olan Sivas’ta vardı. 

Anadolu Beylikleri döneminde gerek coğrafi gerekse ticari yapının kalbini oluşturan Konya, Kayseri ve Kastamonu illeri aynı zamanda birer bilim sanat merkezi konumundaydı. Bilim dalları arasında ise en göze çarpan ve gelişme sağlanan ise tıptı. Hacı Paşa, Anadolu Beylikleri döneminde yaşayan en ünlü tıp bilginlerinden biriydi. Bu dönemin başlıca şairlerine örnek vermemiz gerekirse başta Yunus Emre olmak üzere Gülşehirli Şeyh Ahmed, Aşık Paşa, oğlu Arif Çelebi, Bahaeddin Sultan Veled, Ahmed Eflaki’dir. Bu dönemde yaşayan Yunus Emre Anadolu’da Türkçe şirin öncü şairlerindendir.

Osmanlılar döneminde en iyi örneklerinin verildiği büyük mekanlı yapıların ilk örnekleri de Anadolu beylikleri döneminde atılmıştır. Bahsi geçe yapılara Germiyanoğulları tarafından yaptırılan Afyonkarahisar’daki Kubbeli Cami ve Kütahya’daki Vacidiye (Demirkapı) Medresesi; Karamanoğulları döneminde yaptırılan Karaman’daki Hatuniye Medresesi ve Niğde’deki Ak Medrese; Beyşehir’de Eşrefoğulları tarafından yapılan Süleyman Bey Camisi ve Medresesi; Candaroğulları tarafından yaptırılan Safranbolu’daki Gazi Süleyman Paşa Camisi; Hamidoğulları tarafından yaptırılan Eğirdir’deki Dündar Bey Medresesi; Aydınoğulları tarafından yaptırılan Birgi’deki Aydınoğlu Mahmed Bey Camisi ve Medresesi ile Selçuklular döneminde salt mermerden yapılmış İsa Bey Camisi ve İmareti; Saruhanoğulları dönemine ait Manisa’daki Ulucami ve son olarak Dulkadiroğulları tarafından inşa edilen Kayseri’deki Hatuniye Medresesi Anadolu Beylikleri döneminin en ünlü mimari kültür eserlerindendir.