Büyük TÜRK Vezir'i; TONYUKUK
Tonyukuk, Türk Tarihi'nde üç büyük Vezirden birisidir. Türk Tarihçi ve ilk Türk yazarıdır. 2. Göktürk Devleti'nin kutulmasında İlteriş Kağan'a büyük yardımı dokunmuştur. Ayrıca Bilge Kağan'ın da kayınpederidir.
Doğum tarihi tam bilinmese de Çin'de doğmuş, Milattan Sonra 8. Yüzyıl'da yaşamıştır ve ölümü 726 yılı olarak bilinmektedir. 50 Yıllık Çin esaretinden 2. Göktürk (Kutluk) Devleti kurucusu olan İlteriş (Kutluk) Kağan ile beraber kurtulmuştur.Türklerin Çin esaretinden kurtuluş savaşını idare etmiş, gençlik yıllarında cesaretiyle, yaşlılığında da tecrübesiyle devletine hizmet etmiştir. Bilgeliği ve ileri görüşlülüğü ile kağanların zaman zaman yapmayı düşündükleri hatalı işleri engellemiştir. Türklerin Budizm dinine girmesini engelleyen Vezir Tonyukuk, aynı zamanda Türk milletinin surlarla çevrili şehirlere yerleşerek, Çinliler tarafından yeniden köle edilmesini de engellemesiyle bilinmektedir
Damadı Bilge Kağanın Türk milletini yerleştirmek ve budist tapınakları açmak fikrini reddetmiştir. Bu sebeple milleti her an at sırtında harbe hazır tutmuş ve Türklüğün İslamiyete girmesine zemin hazırlamıştır.İyi bir stratejist ve taktik ustası olmasından ötürü, batılı Türkologlar onun için “Türkler’in Bismarc’ı” ifadesini kullanır.
Tonyukuk'un büyük özelliği tabii ki büyük bir siyasetçi yani iyi bir politikacı olmasıdır. Bu yüzden Yeni Kurulan 2. Göktürk Devleti'nin hem kurulmasında etkin bir rol oynamış hem de; İlteriş Kağan (Kutluk), Kapagan Kağan, Bögü Han ve Bilge Kağana baş vezirlik yapmıştır. Ayrıca bir çok savaşta başkomutan olarak görev yapmıştır. Tonyukuk; çok iyi olan politik zekasının yanında Tarih ve Edebiyat'ta da oldukça iyidir. Bu çok yönlülüğü ve her işteki ustalığı Tonyukuk'u binlerce yılla dayanan Türk Tarihi'nin Üç Büyük Vezirinden birisi yapmış ve kendinden sonraki politik kuşaklara çok iyi ve etkili bir örnek olmuştur. Tonyukuk, Bilge Kağan'a Baş Vezirlik yaptığı dönemlerde kızını vermiş ve O'nun kayınpederi olmuştur.
Tonyukuk Anıtı
Tonyukuk kendi adına Kitabeler diktirmiştir ve bu kitabelerin yazarı da bizzat kendisidir.. Bu kitabeler MS. 8. Yüzyılın 2. Çeyreğinde yazılıp dikilmiş olan Göktürk Yazıtlarının ilkidir. Bilge Kağan Yazıtı ile Kül Tigin Yazıtının doğusunda yer alır.1897 yılında, Kül Tigin ve Bilge Kağan bengü taşlarının 360 km. doğusunda, botanikbilimci Yelizaveta Klements tarafından bulunmuştur.
Bu Anıt; Dört yönlü iki taş üzerinde yazılmış bir yazıttır. Birinci taş üzerinde batı ve doğu yüzlerinde yedişer, güney yüzünde 10, kuzey yüzünde ise 11 satır olmak üzere toplam 35 satır yer almaktadır. İkinci taşın ise batı yüzünde 9, doğu yüzünde 8, güney yüzünde 6 ve kuzey yüzünde 4 olmak üzere toplam 27 satır vardır. İki taşın toplam satır sayısı 62'yi bulmaktadır. Yazıtın 725 yılında dikildiği tahmin ediliyor. Tonyukuk, bu yazıtında ilk 47 satırda İlteriş Kağan ile Kapgan Kağan'ın Dönemleri'nden bahsetmektedir. Daha sonraki satırlarda ise kendisinden bahsederek Göktürk tarihi hakkında önemli bilgiler vermektedir. Göktürkçe ile yazılmıştır, Türkçe'nin en eski örneklerinin başındadır.
Tonyukuk, kitabesinde kendini şöyle anlatıyor:
“Tanrı yarlığadığı (nasip ettiği) için Türk Budun içinde silahlı düşmanı gezdirmedim. Damgalı atı koşturmadım. İlteriş Kağan çalışmasaydı; ona uyarak ben kendim çalışmasaydım, il de millet de yok olacaktı. Çalıştığım için il, il oldu; millet de millet oldu. Kendim artık kocadım. Şimdi Bilge Kağan, Türk Budununu iyi idare ederek tahtında oturuyor.” Sözlerini kullanmıştır.